کلید ترانسپوندر چیست؟

کلید ترانسپوندر نوعی کلید هوشمند خودرو است که داخل آن یک چیپ الکترونیکی قرار دارد. این چیپ هنگام قرار گرفتن داخل سوئیچ، با ایموبیلایزر خودرو ارتباط برقرار می‌کند و یک کد مخصوص برای ECU می‌فرستد. اگر این کد با کدی که خودرو انتظار دارد مطابقت نداشته باشد، موتور روشن نمی‌شود.

به همین دلیل کلید ترانسپوندر نسبت به کلیدهای معمولی امنیت بسیار بیشتری دارد.
کاربران معمولاً هنگام جستجوی «کلید ترانسپوندر» به دنبال قیمت کلید ترانسپوندر، نحوه کددهی، ساخت کلید یدک و مشکلات چیپ هستند؛ بنابراین این بخش باید دقیقاً به همین نیازها پاسخ بدهد.

کلید ترانسپوندر چگونه کار می‌کند؟

داخل کلید ترانسپوندر یک چیپ RFID وجود دارد. زمانی که کلید داخل مغزی قرار می‌گیرد یا روی استارت قرار داده می‌شود، آنتن ایموبیلایزر یک امواج ضعیف ارسال می‌کند و چیپ داخل کلید فعال می‌شود.

مراحل کار به‌صورت ساده:

• ایموبیلایزر خودرو سیگنال ارسال می‌کند.
• چیپ کلید فعال شده و «کد امنیتی» را می‌فرستد.
• ECU خودرو کد را بررسی می‌کند.
• اگر کد معتبر باشد، ماشین اجازه استارت می‌دهد.
• اگر کد اشتباه باشد، خودرو روشن نمی‌شود.

چیپ‌ها معمولاً یکی از مدل‌های ID46، ID48، 4D63، 4C هستند و در خودروهای ایرانی هم از همین استانداردها استفاده می‌شود.

ارتباط ترانسپوندر با ایموبیلایزر خودرو

ایموبیلایزر سیستم ضدسرقت خودرو است و بدون تأیید کلید ترانسپوندر اجازه روشن شدن موتور را نمی‌دهد.

ارتباط این دو سیستم کاملاً مستقیم است:

• کلید ترانسپوندر → کد امنیتی را در خود دارد.
• ایموبیلایزر → وظیفه دارد صحت کد را بررسی کند.
• ECU خودرو → تصمیم نهایی برای روشن شدن موتور را می‌گیرد.

اگر کلید گم شود یا چیپ آسیب ببیند، ایموبیلایزر اجازه استارت را مسدود می‌کند. به همین دلیل ساخت کلید جدید نیاز به برنامه‌ریزی (Coding) دارد.
در خودروهایی مثل پژو ۲۰۶ و پژو پارس معمولاً از چیپ‌های ID46 استفاده می‌شود که امنیت بیشتری دارند.

نقش چیپ RFID در امنیت خودرو

چیپ RFID قلب اصلی کلید ترانسپوندر است. این چیپ اطلاعات امنیتی را ذخیره کرده و فقط در صورت تطابق کاملاً صحیح، اجازه روشن شدن خودرو را صادر می‌کند.

• جلوگیری کامل از روشن شدن خودرو با کلید تقلبی
• جلوگیری از سرقت خودرو به روش استارت مستقیم
• افزایش امنیت نسبت به سوئیچ‌های معمولی
• کاهش احتمال کپی‌برداری غیرمجاز از کلید

به دلیل وجود همین چیپ، قیمت کلید ترانسپوندر نسبت به کلیدهای معمولی بالاتر است و معمولاً در بازه‌ای متغیر است که به مدل خودرو، نوع چیپ و هزینه برنامه‌ریزی بستگی دارد.

انواع کلید ترانسپوندر خودرو

کلیدهای ترانسپوندر با توجه به امکانات و سطح امنیت، در چند مدل مختلف تولید می‌شوند. هرکدام از این مدل‌ها برای کاربران نیازهای متفاوتی را برطرف می‌کنند؛ از کلیدهای ساده و یدکی گرفته تا مدل‌های هوشمند و بدون تماس (Keyless). در ادامه انواع کلید ترانسپوندر را معرفی می‌کنیم.

کلید ترانسپوندر ساده (بدون ریموت)

این نوع کلید، ساده‌ترین و اقتصادی‌ترین مدل ترانسپوندر است.

ویژگی‌ها:

• فقط دارای چیپ RFID است.
• قابلیت باز و بسته کردن درها را ندارد.
• برای خودروهایی مناسب است که کاربر به یک کلید یدک ارزان نیاز دارد.
• امنیت آن مثل سایر کلیدهای ترانسپوندر بالاست چون چیپ کد امنیتی را ارسال می‌کند.

مثال کاربردی:
در خودروهایی مثل پراید، تیبا، پژو ۴۰۵ معمولاً برای کلید یدک از همین نوع استفاده می‌شود.

کلید ترانسپوندر ریموت‌دار

این کلیدها علاوه بر چیپ RFID، دارای ریموت برای باز و بسته کردن درها هستند.

ویژگی‌ها:

• دارای دکمه‌های قفل، باز، صندوق و گاهی آژیر
• امنیت بیشتر به دلیل وجود هم‌زمان ریموت و چیپ
• بهترین انتخاب برای کلید اصلی خودرو یا جایگزین کلید گم‌شده
• امکان برنامه‌ریزی و تعریف در کلیدسازی تخصصی

مثال:
خودروهایی مانند پژو ۲۰۶، پژو پارس، سمند EF7، دنا، ال۹۰ معمولاً از این نوع کلید استفاده می‌کنند و چیپ آنها اغلب ID46 است.

کلیدهای هوشمند (Proximity / Keyless)

این نوع کلیدها نسل جدید کلیدهای ترانسپوندر هستند و کاربران بدون قرار دادن کلید داخل سوئیچ، می‌توانند خودرو را روشن کنند.

ویژگی‌ها:

• امکان روشن کردن خودرو فقط با دکمه Start
• قابلیت باز شدن درها با نزدیک شدن به خودرو
• امنیت بسیار بالا به دلیل کدگذاری پیچیده

مناسب خودروهای جدید مانند هیوندای، کیا، رنو تلیسمان، نیسان، برخی مدل‌های چری و جک

تفاوت کلید فابریک و کلید افترمارکت

بسیاری از کاربران هنگام خرید کلید یا ریموت سردرگم می‌شوند که آیا کلید فابریک بخرند یا مدل افترمارکت. تفاوت این دو مدل باید کاملاً شفاف برای کاربر توضیح داده شود.

قیمت کلید ترانسپوندر چقدر است؟

قیمت کلید ترانسپوندر به عوامل مختلفی بستگی دارد و نمی‌توان یک رقم ثابت برای همه خودروها اعلام کرد. این هزینه معمولاً شامل چند بخش است:

 چیپ ترانسپوندر

انواع رایج چیپ شامل ID46، ID48، 4D و 70 هستند.

قیمت چیپ بستگی به کیفیت و برند آن دارد؛ چیپ‌های اصلی و باکیفیت معمولاً هزینه بیشتری دارند.

 برش تیغه کلید

تیغه کلید باید با دقت برش داده شود تا در قفل خودرو به خوبی جای بگیرد.

هزینه برش تیغه به مدل کلید و نوع خودرو بستگی دارد و ممکن است در بعضی خودروها پیچیده‌تر باشد.

 برنامه‌ریزی (کددهی) ترانسپوندر

برای هماهنگی کلید با سیستم ایموبیلایزر، برنامه‌ریزی با دستگاه مخصوص انجام می‌شود.

هزینه این بخش بسته به وجود یا عدم وجود کلید اصلی و نوع خودرو متفاوت است.

 عوامل مؤثر بر قیمت کلید ایموبیلایزر

• مدل خودرو: خودروهای لوکس یا وارداتی معمولاً هزینه بیشتری دارند.
• نوع کلید: کلید فابریک معمولاً گران‌تر از کلید افترمارکت است.
• کیفیت چیپ و برد ریموت: مدل‌های باکیفیت طول عمر و عملکرد بهتری دارند.
• خدمات جانبی: شامل برش تیغه، برنامه‌ریزی و نصب یا ارسال کلید است

عوامل مؤثر بر هزینه ساخت کلید ترانسپوندر

هزینه ساخت کلید ترانسپوندر خودرو به چند عامل مهم بستگی دارد که هر کدام می‌تواند قیمت نهایی را تحت تأثیر قرار دهد. در ادامه این عوامل توضیح داده شده‌اند:

 مدل و سال ساخت خودرو

خودروهای جدید و وارداتی معمولاً از سیستم‌های پیشرفته‌تری استفاده می‌کنند که برنامه‌ریزی کلید آن‌ها پیچیده‌تر است.

خودروهای قدیمی‌تر ممکن است هزینه ساخت کلید کمتری داشته باشند، زیرا دسترسی به تجهیزات و چیپ‌های آن‌ها آسان‌تر است.

 نوع چیپ و فرکانس کلید

چیپ‌های مختلف (مثل ID46، ID48، 4D و …) بسته به نوع و کیفیت، هزینه متفاوتی دارند.

برخی خودروها از چیپ‌های با فرکانس بالا یا امنیت پیشرفته استفاده می‌کنند که نیاز به تجهیزات تخصصی و هزینه بالاتر دارد.

نوع کلید (ساده، ریموت‌دار، هوشمند)

کلیدهای ساده بدون ریموت معمولاً ارزان‌تر هستند.

کلیدهای ریموت‌دار و هوشمند (Keyless / Proximity) پیچیدگی بیشتری دارند و هزینه ساخت آن‌ها بالاتر است.

دسترسی به دستگاه برنامه‌ریزی کلید

اگر دستگاه برنامه‌ریزی کلید در دسترس باشد، روند ساخت سریع‌تر و هزینه کمتر خواهد بود.

در غیر این صورت، نیاز به مراجعه به کلیدسازی مجهز یا نمایندگی رسمی می‌تواند هزینه و زمان را افزایش دهد.

 وضعیت گم شدن کلید اصلی یا وجود کلید یدک

اگر کلید اصلی موجود باشد، ساخت کلید یدک ساده‌تر و کم‌هزینه‌تر است.

در صورتی که کلید اصلی گم شده باشد، ساخت کلید جدید نیازمند مراحل اضافی مانند استفاده از VIN خودرو و برنامه‌ریزی کامل است که هزینه بیشتری دارد.

مراحل ساخت و برنامه‌ریزی کلید ترانسپوندر

ساخت کلید ترانسپوندر یک فرآیند تخصصی است که باید با دقت و ابزار مناسب انجام شود تا کلید جدید به‌درستی با ایموبیلایزر خودرو هماهنگ شود. این فرآیند معمولاً شامل مراحل زیر است:

 مرحله ۱: انتخاب کلید Blank مناسب

• اولین قدم انتخاب بدنه یا Blank مناسب مطابق با مدل خودرو است.
• کلید Blank باید از نظر نوع تیغه، نوع چیپ، فرکانس و شکل ظاهری دقیقاً با مدل خودرو سازگار باشد.
• انتخاب اشتباه در این مرحله باعث می‌شود کلید قابل برنامه‌ریزی یا استفاده نباشد.

 مرحله ۲: برش تیغه کلید

• پس از انتخاب بدنه مناسب، تیغه کلید با دستگاه مخصوص تراش یا برش می‌خورد.
• برش تیغه باید کاملاً دقیق باشد تا کلید در قفل خودرو به نرمی بچرخد.
• کلیدساز معمولاً بر اساس کلید اصلی یا قفل خودرو، کد برش را تنظیم می‌کند.

 مرحله ۳: قرار دادن چیپ ترانسپوندر

• در این مرحله چیپ RFID داخل کلید قرار می‌گیرد.
• نوع چیپ بسته به خودرو متفاوت است (مثل ID46، ID48، 4D و …).
• چیپ باید سالم، سازگار و قابل برنامه‌ریزی باشد تا بعداً با ایموبیلایزر هماهنگ شود.

 مرحله ۴: برنامه‌ریزی (Coding / Programming)

• این مرحله مهم‌ترین بخش ساخت کلید است.
• با استفاده از دستگاه‌های برنامه‌ریزی مانند Xhorse، KeyTools، OBD دستگاه‌های تخصصی، کد کلید به ECU و ایموبیلایزر خودرو معرفی می‌شود.
• اگر کلید اصلی موجود باشد، برنامه‌ریزی ساده‌تر است؛ اما در صورت گم شدن کلید اصلی مراحل بیشتری لازم خواهد بود.

 مرحله ۵: تست نهایی با ایموبیلایزر خودرو

در پایان، کلید جدید چند بار تست می‌شود تا از عملکرد صحیح آن مطمئن شوند:

• روشن شدن خودرو
• عملکرد ریموت (در صورت وجود)
• تشخیص صحیح کد توسط ایموبیلایزر

اگر خودرو بدون خطا روشن شود، فرآیند ساخت کلید کامل است.

مزایا و معایب کلید ترانسپوندر

 مزایا

• امنیت بالا
• جلوگیری از استارت بدون کلید مجاز
• سازگاری با انواع خودروهای مدرن

معایب

• هزینه بیشتر نسبت به کلید معمولی
• نیاز به دستگاه‌های تخصصی برای برنامه‌ریزی
• احتمال خرابی چیپ یا عدم شناسایی توسط ECU

مشکلات رایج کلید ترانسپوندر و راه‌حل‌ها

کلید ترانسپوندر به دلیل وجود چیپ و سیستم امنیتی ایموبیلایزر، حساسیت بالایی دارد و در برخی مواقع ممکن است دچار مشکل شود. در این بخش رایج‌ترین ایرادها و راه‌حل‌های عملی آن‌ها را بررسی می‌کنیم.

چرا کلید ترانسپوندر کار نمی‌کند؟

اگر خودرو روشن نمی‌شود یا پیغام خطای ایموبیلایزر نمایش داده می‌شود، احتمالاً مشکل از چیپ یا سیستم ارتباطی کلید است. دلایل رایج عبارت‌اند از:

• آسیب‌دیدن چیپ داخل کلید
• برنامه‌ریزی اشتباه یا حذف شدن کد
• خرابی برد ریموت (در مدل‌های ریموت‌دار)
• استفاده از کلیدهای بی‌کیفیت افترمارکت

راه‌حل:
بهترین کار مراجعه به یک کلیدساز تخصصی خودرو برای بررسی چیپ و بررسی خطاهای ECU است. در بسیاری از موارد با برنامه‌ریزی مجدد مشکل برطرف می‌شود.

 مشکل خوانده نشدن چیپ

در این حالت خودرو کلید را تشخیص نمی‌دهد و موتور روشن نمی‌شود.

دلایل احتمالی:

• شکستگی یا آسیب چیپ
• جدا شدن چیپ از جای اصلی داخل کلید
• استفاده از چیپ ناسازگار با مدل خودرو
• رطوبت یا ضربه شدید

راه‌حل:

• باز کردن کلید و بررسی قرارگیری چیپ
• تست چیپ با دستگاه
• در صورت خرابی، تعویض چیپ و برنامه‌ریزی مجدد

 خرابی فرکانس ریموت

اگر خودرو باز و بسته می‌شود اما روشن نمی‌شود، مشکل از چیپ نیست؛ اما اگر ریموت کار نکند مشکل احتمالاً از موارد زیر است:

• خرابی برد الکترونیکی
• آسیب دکمه‌ها
• نوسان فرکانس ریموت
• آب‌خوردگی یا ضربه شدید

راه‌حل:

• تعمیر برد ریموت
• تعویض دکمه‌ها
• استفاده از قاب و برد جدید در صورت آسیب شدید

 ضعف باتری ریموت (در مدل‌های ریموت‌دار)

ضعف باتری باعث می‌شود ریموت برد کافی نداشته باشد یا اصلاً عمل نکند.

نشانه‌ها:

• کم شدن برد ریموت
• نیاز به چند بار فشار دادن دکمه
• LED ریموت کم‌نور یا بی‌نور

راه‌حل:

• تعویض باتری با نوع اصلی (CR2032 یا مدل‌های مشابه)
• تمیز کردن اتصالات داخلی در صورت سولفاته شدن

 گم شدن کلید و راه‌حل ساخت سریع

گم شدن کلید یکی از بدترین شرایط برای رانندگان است، اما راه‌حل دارد.

راه‌حل‌ها:

• استفاده از VIN خودرو برای استخراج کد و ساخت کلید جدید
• مراجعه به کلیدسازی تخصصی برای برنامه‌ریزی کلید جدید بدون نیاز به ECU باز شده
• در بعضی مدل‌ها، امکان غیرفعال کردن کلید گمشده وجود دارد تا امنیت خودرو حفظ شود

امنیت کلید ترانسپوندر و نقش آن در ضدسرقت خودرو

عملکرد ایموبیلایزر

ایموبیلایزر یکی از اصلی‌ترین سیستم‌های امنیتی خودرو است که از روشن شدن موتور توسط کلیدهای تقلبی جلوگیری می‌کند. این سیستم زمانی فعال می‌شود که کلید در نزدیکی استارت قرار بگیرد. در همین لحظه، ایموبیلایزر یک سیگنال رمزگذاری‌شده برای چیپ داخل کلید ارسال می‌کند.
اگر کد دریافتی با کد ذخیره‌شده در ECU همخوانی داشته باشد، خودرو اجازه روشن شدن می‌دهد؛ در غیر این صورت موتور غیرفعال باقی می‌ماند. این سازوکار باعث می‌شود حتی اگر ظاهر کلید کپی شود، خودرو روشن نشود.

چرا ترانسپوندر هک‌کردنی نیست؟

ساختار ترانسپوندر بر پایه کدهای یکتا و غیرقابل کپی‌برداری است. چیپ RFID داخل کلید، اطلاعاتی را نگه‌داری می‌کند که فقط توسط دستگاه‌های تخصصی و با دسترسی مجاز قابل برنامه‌ریزی یا خواندن است.

به همین دلیل:

• کپی کردن آن بدون ابزار حرفه‌ای عملاً غیرممکن است.
• ارسال سیگنال فقط در فاصله کوتاه انجام می‌شود و قابل شنود از راه دور نیست.
• کدها به‌صورت رمزگذاری‌شده ردوبدل می‌شوند و امکان دستکاری آن‌ها وجود ندارد.

این ویژگی‌ها باعث شده ترانسپوندر نسبت به کلیدهای قدیمی چندین برابر امن‌تر باشد.

نکات افزایش امنیت خودرو

برای استفاده حداکثری از امنیت ترانسپوندر، رعایت چند نکته ضروری است:

• از ضربه خوردن یا خیس شدن کلید جلوگیری کنید، زیرا آسیب به چیپ باعث از کار افتادن سیستم ضدسرقت می‌شود.
• کلید یدک را در دسترس افراد ناشناس نگذارید و از نگهداری آن در خودرو خودداری کنید.
• هنگام مشاهده خطای روشن نشدن خودرو، قبل از تعویض قطعات ابتدا وضعیت چیپ و ایموبیلایزر بررسی شود.
• در صورت گم شدن کلید، بهتر است کلید جدید تعریف شود تا کد قبلی از حافظه خودرو حذف گردد.

خرید بهترین کلید ترانسپوندر

انتخاب کلید ترانسپوندر مناسب، نقش مهمی در حفظ امنیت خودرو و عملکرد صحیح سیستم ایموبیلایزر دارد. هنگام خرید، باید به نوع چیپ، کیفیت ساخت، سازگاری با مدل خودرو و امکان برنامه‌ریزی کلید توجه کنید تا تجربه‌ای بدون دردسر داشته باشید.

تفاوت کلید فابریک و کلید افترمارکت

کلید فابریک

کلیدهای فابریک توسط شرکت سازنده خودرو تولید شده و به‌طور کامل با سیستم ایموبیلایزر هماهنگ هستند. این مدل‌ها از نظر کیفیت، دوام و تطابق با ECU در سطح بالاتری قرار دارند و معمولاً بدون نیاز به تغییرات خاص قابل تعریف روی خودرو هستند.

کلید افترمارکت

کلیدهای افترمارکت توسط شرکت‌های مستقل ساخته شده و برای اکثر خودروها در دسترس‌اند. کیفیت برخی از آن‌ها بسیار خوب است اما بسته به برند و نوع چیپ، ممکن است نیاز به تنظیمات یا برنامه‌ریزی دقیق‌تری داشته باشند. این مدل‌ها برای ساخت کلید یدک یا جایگزینی سریع گزینه مناسبی هستند.

نکات مهم هنگام خرید کلید یدک

هنگام تهیه یک کلید یدکی، به این موارد توجه کنید:

• سازگاری کلید با مدل خودرو: کلید باید با نوع چیپ و فرکانس ایموبیلایزر هماهنگ باشد.
• نوع چیپ مورد استفاده: بعضی خودروها به چیپ‌های خاص مثل ID48، ID46 یا 4D نیاز دارند.
• قابلیت برنامه‌ریزی: کلیدی انتخاب کنید که امکان تعریف شدن روی خودرو توسط دستگاه‌های استاندارد را داشته باشد.
• کیفیت بدنه و برد: بدنه مقاوم و برد سالم باعث کارکرد دقیق‌تر ریموت و چیپ خواهد شد.
• داشتن کلید خام یا آماده برنامه‌ریزی: بسته به نیاز می‌توانید کلید خام یا کلید آماده کددهی انتخاب کنید.

خرید چیپ ترانسپوندر اورجینال

اگر فقط چیپ نیاز دارید، استفاده از چیپ اورجینال باعث افزایش امنیت و پایداری عملکرد می‌شود. چیپ‌های اصلی سازگاری بیشتری با ECU دارند و احتمال خطا هنگام کددهی بسیار کمتر است.
چیپ اورجینال همچنین عمر طولانی‌تری دارد و فرایند تعریف آن سریع‌تر انجام می‌شود، به‌ویژه برای خودروهای حساس‌تر.

خرید آنلاین کلید ترانسپوندر از فروشگاه ایموتگ (Immotag)

ایموتگ یکی از تخصصی‌ترین فروشگاه‌های آنلاین در حوزه کلید، ریموت و تجهیزات امنیتی خودرو است. اگر به‌دنبال خرید کلید ترانسپوندر، چیپ اصلی، کلید یدک یا انواع ریموت فابریک و افترمارکت هستید، این فروشگاه یکی از بهترین گزینه‌ها محسوب می‌شود؛ چون تمام محصولات به‌صورت تست‌شده و سازگار با مدل‌های مختلف خودرو ارائه می‌شوند.

چرا خرید از ایموتگ پیشنهاد می‌شود؟

• تنوع بالا: انواع کلید ترانسپوندر ساده، ریموت‌دار و هوشمند برای اکثر خودروهای ایرانی و خارجی موجود است.
• ارائه چیپ اورجینال: چیپ‌های ID48، ID46، 4D، 70 و دیگر مدل‌های رایج کاملاً اصلی و قابل برنامه‌ریزی هستند.
• اطلاعات کامل محصول: برای هر محصول نوع چیپ، فرکانس، سازگاری با خودرو و سایر مشخصات ذکر شده تا انتخاب دقیق‌تر انجام شود.
• پشتیبانی تخصصی: تیم ایموتگ به کاربران کمک می‌کند تا مناسب‌ترین کلید یا چیپ را بر اساس مدل خودرو انتخاب کنند.
• ارسال سریع و مطمئن: محصولات به‌صورت بسته‌بندی ایمن و تست‌شده ارسال می‌شود.
• جایگزین مطمئن کلیدسازی حضوری: اگر به‌دنبال کلید یدک، چیپ یا ریموت هستید، بدون نیاز به مراجعه حضوری می‌توانید کالای مناسب را سفارش دهید.

سخن پایانی

کلید ترانسپوندر یکی از مهم‌ترین اجزای امنیتی خودرو است و انتخاب درست آن می‌تواند از بسیاری از مشکلات روشن نشدن خودرو، خطای ایموبیلایزر و کاهش امنیت جلوگیری کند. هنگام خرید، توجه به مدل خودرو، نوع چیپ، کیفیت کلید و سازگاری آن با سیستم ضدسرقت اهمیت زیادی دارد.
اگر به دنبال تهیه کلید یدک هستید، مدل‌های افترمارکت درجه‌یک انتخابی اقتصادی و مناسب هستند؛ اما در صورتی که کلید اصلی گم شده یا قصد دارید امنیت خودرو کاملاً حفظ شود، استفاده از کلید فابریک یا مدل‌های High-Quality توصیه می‌شود.

در نهایت، خرید از یک فروشگاه معتبر مانند ایموتگ (Immotag) که محصولات تست‌شده، چیپ‌های اصلی و مشاوره تخصصی ارائه می‌دهد، بهترین راه برای داشتن یک کلید مطمئن و سازگار با خودرو است. با انتخاب صحیح، هم از مشکلات فنی جلوگیری می‌کنید و هم امنیت خودرو را در بالاترین سطح ممکن نگه می‌دارید.